محسن رئیسمحسن رئیس در طول دوران زندگی خویش، اغلب در خدمت وزارت امور خارجه کشور بود و در این مدت مسئولیت‌های زیادی را تجربه نمود. از مترجمی در این وزارت خانه تا تصاحب عنوان وزیر امور خارجه کشور، وی هم‌چنین ماموریت‌های خارجی بسیار زیادی را پشت سر نهاد. ۱ - بیوگرافی محسن رئیسمحسن رئیس در سال ۱۲۷۵ (ه. ش) در تهران متولد شد. پدرش حسن رئیس (ظهیرالملک) از روسای درجه اول وزارت امور خارجه بود. پس از سپری نمودن تحصیلات ابتدائی و دبیرستان، وارد مدرسه ایران و آلمان در تهران گردید و تحصیلات خود را در آن مدرسه دنبال نمود. در این مدت زبان‌های فرانسه، آلمانی و انگلیسی را به خوبی فراگرفت. [۱]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۲، ص۷۰۳، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
وی در طول دوران زندگی خویش، اغلب در خدمت وزارت امور خارجه کشور بود و در این مدت مسئولیت‌های زیادی را تجربه نمود. از مترجمی در این وزارت خانه تا تصاحب عنوان وزیر امور خارجه کشور، وی هم‌چنین ماموریت‌های خارجی بسیار زیادی را پشت سر نهاد. ۲ - اشتغال در وزارت خارجهپس از فراغت از تحصیل در ۱۲۹۵ (ه. ش) به استخدام وزارت امور خارجه درآمد. در ابتدا وی به عنوان مترجم در این وزارتخانه مشغول گردید؛ ولی به سرعت پیشرفت کرده، اولین ماموریت او به خارج از کشور، نایب دوم در کنسولگری ایران در وین پایتخت اتریش بود. پس از آن دو سال در سفارت ایران در برن مشغول به کار شد. در این ماموریت، ادامه تحصیل داد و لیسانس در رشته حقوق از دانشگاه برن گرفت. و از طرف دولت ایران به عنوان نایب اول ژنرال کنسولگری در دهلی معرفی و مشغول به فعالیت شد. از مهم‌ترین مشاغل وی در وزارت امور خارجه باید به مدیرکل سیاسی، معاونت اداره سوم سیاسی، مدیر دایره در اداره چهارم سیاسی، ریاست اداره جامعه ملل و عهود، اشاره نمود. [۲]
عاقلی، باقر، زندگینامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۳۶-۳۳۷، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.
در سال ۱۳۱۴ (ه. ش) به عنوان وزیر مختار دولت ایران در برلن انتخاب گردید. این ماموریت مدت دو سال به طول انجامید. [۳]
دلدم، اسکندر، زندگی پرماجرای رضا شاه، ج۳، ص۷۸۱، تهران، نشر گلفام، چاپ اول.
[۴]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۲، ص۷۰۳، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
قبل از جنگ جهانی دوم به سمت وزیر مختار به کشور بالکان اعزام گردید. و همزمان با جنگ دوم جهانی به همین سمت در پاریس انتخاب گردید و چون آن زمان شهر پاریس در تصرف نیروهای آلمانی قرار داشت، سفارت‌خانه‌ها به ویشی منتقل شده بودند. [۵]
عاقلی، باقر، زندگینامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۲۷، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.
۳ - وزارت پست و تلگرافمحسن رئیس در آخرین ترمیم کابینه قوام‌السلطنه در بهمن ماه سال ۱۳۲۱ (ه. ش) به وزارت پست و تلگراف منصوب شد؛ ولی دوران وزارت او مدتی طولانی دوام نیاورد و در حالی که تنها بیست روز به طول انجامید، با سقوط دولت، وزارت او نیز پایان پذیرفت. [۶]
هروی، مهدی و سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷ سال، ص۴۵۹، تهران، نشر توکل، چاپ ۱، ۱۳۸۴.
محسن رئیس در ماموریت عراق به عنوان وزیر مختاری ایران به سر می‌برد که در تیرماه سال ۱۳۱۷ (ه. ش) سرپرستی وزارت امور خارجه موقتا به وی سپرده شد. [۷]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۰۸، تهران، نشر گفتار، چاپ ۳، ۱۳۷۴.
بار دیگر در همین پست فعالیت می‌نمود که به همراه تقی‌زاده (سفیر کبیر ایران در لندن)، مجید آهی (سفیر کبیر ایران در مسکو) و سپهبدی (سفیر کبیر ایران در ترکیه) به ایران احضار شدند تا برای راهنمایی و کم به دولت ساعد در رفع شر روس‌ها در امر نفت مورد مشورت قرار گیرند. باقر کاظمی وزیر فرهنگ هم به عنوان رابط جلسات این هیئت دیپلماتیک با دولت و متولیان مجلس انتخاب شد. [۸]
آرامش، احمد، خاطرات سیاسی، به کوشش غلامحسین میرزا صالح، ص۲۶، تهران، جی، چاپ اول، ۱۳۶۹.
وی وزیر مختار ایران در آلمان و رومانی، سفیرکبیر ایران در عراق و انگلستان در دو نوبت، سفیرکبیر در فرانسه و هلند بوده است. وی در ماموریت عراق به عنوان وزیر مختاری ایران بود که جهت تصدی وزارت خارجه در کابینه سهام‌السلطان بیات، احضار و به آن پست منصوب شد. [۹]
مرسلوند، حسن، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران ۱۲۹۹-۱۳۲۰ه. ش، ج۲، ص۱۳۵، تهران، انتشارات الهام، چاپ ۱، ۱۳۶۹.
در واقع وزارت وی در این دوره با اصرار و انتخاب نمایندگان اکثریت مجلس انجام گرفت و در واقع وی به عنوان وزیر خارجه به بیات تحمیل گردید. [۱۰]
آرامش، احمد، خاطرات سیاسی، به کوشش غلامحسین میرزا صالح، ص۳۲، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۹.
هر چند وی از قبول آن خودداری نموده و خواهان تمدید ماموریتش در عراق گردید. [۱۱]
عاقلی، باقر، زندگینامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۳۸، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.
وی به عنوان وزیر مختار ایران در لندن حضور داشت که از طرف قوام که نگران واکنش روس‌ها در مقابل فعالیت‌های ایران پس از انتخابات دوره پانزدهم بود، ماموریت یافت با مقامات وزارت امور خارجه انگلیس مذاکره نماید و در صورت بروز حوادث نظر حمایت و کمک آنان را جلب نماید. [۱۲]
صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، ص۶۹۵، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ سوم، ۱۳۶۳.
در ۱۳۲۹ (ه. ش) در ترمیم کابینه سپهبد رزم آرا مجددا به وزارت امور خارجه منصوب گردید. [۱۳]
عبدالله پور، احمد، نخست وزیران ایران، ص۲۲۸، تهران، انتشارات علمی، چاپ ۱، ۱۳۶۹.
که مصادف گردید با قتل سپهبد رزم آرا نخست وزیر، و باعث گردید کابینه ساقط شود و او نیز ار وزارت کنار رفت. مدتی نیز استانداری استان آذربایجان و اداره آن استان با او بود. در سال ۱۳۴۲ (ه. ش) از طرف حسنعلی منصور، که خواهرزاده‌اش بود، به استانداری تهران معرفی شد؛ [۱۴]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۷۷، تهران، نشر گفتار، چاپ ۳، ۱۳۷۴.
ولی وی از پذیرفتن این شغل اجتناب ورزید. مدتی از قبول مسئولیت کناره می‌گرفت تا این که سرانجام در دوره پنجم سنا از سوی شاه به عنوان سناتور انتصابی همدان معرفی گردید [۱۵]
فرهنگ قهرمانی، عطاءالله، اسامی‌نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری، ص۳۷۹، بی جا، مجلس شورای ملی، خرداد ۲۵، ۳۶.
[۱۶]
فرهنگ قهرمانی، عطاءالله، اسامی‌نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری، ص۳۸۹، بی جا، مجلس شورای ملی، خرداد ۲۵، ۳۶.
[۱۷]
فرهنگ قهرمانی، عطاءالله، اسامی‌نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری، ص۳۹۹، بی جا، مجلس شورای ملی، خرداد ۲۵، ۳۶.
و تا آخر عمر در آن سمت باقی ماند. ۴ - عضویت در احزابوی یکی از اعضای اصلی حزبی به نام ایران جوان بود که جهت ایجاد تغییرات در شئون مختلف کشور پایه‌ریزی شده بود. در اساسنامه این حزب چنین آمده بود که تلاش اعضا بر این قرار خواهد گرفت تا تجزیه امور مدنی از مسائل روحانی صورت پذیرد، الغاء کاپیتولاسیون، الغاء محاکم خصوصی و ارجاع کلیه امور به محاکم عمومی، تجدید نظر در قرارداهای گمرکی، ایجاد راه‌آهن، ایجاد مدارس عمومی و اجباری برای پسران و دختران و موارد دیگری از این دست. این جمعیت هم‌چنین روزنامه‌ای را به نام جمعیت راه‌اندازی و منتشر نمود. به هنگام قدرت یافتن سردار سپه، اعضا موسس ایران جوان به حضور وی رسیدند و سردار سپه با مطالعه اساسنامه حزب، آن را مورد تصویب و اجرا قرار داد. [۱۸]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۲، ص۸۴۵، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
به دنبال تاسیس حزب رستاخیز و اجبار تمامی اقشار برای نام نویسی در آن، نمایندگان مجلس سنا که نیمی از اعضای شصت نفره آن انتخابی و بقیه آن انتصابی شخص شاه بودند، از همان اوایل تاسیس حزب رستاخیز، عضویت آن را پذیرا شدند و انتخابات دوره هفتم مجلس سنا هم، هم زمان با انتخابات دوره ۲۴ مجلس شورای ملی انجام گرفت که حزب رستاخیز بر روند، برگزاری آن تسلط داشت و اعضای مجلس جدید سنا هم حداقل بر حسب ظاهر عضو حزب رستاخیز بودند. نمایندگان دوره ششم مجلس سنا هم نظیر همکاران خود در مجلس شورای ملی، مکررا از شاه به خاطر تاسیس حزب رستاخیر قدردانی می‌کردند و نبوغ او را در ارائه این طریق سیاسی را می‌ستودند. در مجلس سنا نیز نمایندگان بر اساس علاقه سیاسی‌شان به یکی از دو جناح حزب رستاخیز پیوستند. حدود دو سوم از تمام نمایندگان مجلس سنا به جناح سازنده پیوستند و حدود ۲۰ تن نیز به عضویت جناح پیشرو در آمدند که در این میان محسن رئیس از اعضای جناج سازنده حزب رستاخیز به شمار می‌آمد. [۱۹]
شاهدی، مظفر، حزب رستاخیز اشتباه بزرگ، ج۲، ص۱۱۹، تهران، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، چاپ اول، ۱۳۸۲.
۵ - اهمیت به صنعت جهانگردیمحسن رئیس اهمیت فوق‌العاده‌ای برای صنعت جهانگردی و هم‌چنین فوائد حاصل از آن برای کشور قائل بودند به گونه ا‌ی که بارها در همین زمینه با مراکز مختلف نامه‌نگاری نمود. به طور مثال وی در زمان وزارت در امور خارجه متوجه شد که اهالی عراق جهت تفریح و سیاحت به کشور سوریه می‌روند، از همین رو وی خواستار انجام زیرساخت‌های در نواحی مرزی ایران و عراق شد تا به این نحو پای مهمانان و جهانگردان عراقی را به ایران باز نماید. [۲۰]
اسنادی از صنعت جهانگردی در ایران، تهیه و تنظیم معاونت مدیریت و اطلاع رسانی دفتر رئیس جمهور، ج۱، ص۲۲۸، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰.
هم‌چنین به هنگام سفیر کبیری در فرانسه، طی نامه‌ای فوری به نخست وزیر وقت خواستار ارائه تسهیلات به بازدید کنندگان فرانسوی به ایران می‌شود. [۲۱]
اسنادی از صنعت جهانگردی در ایران، تهیه و تنظیم معاونت مدیریت و اطلاع رسانی دفتر رئیس جمهور، ج۱، ص ۳۲۹-۳۳۱، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰.
در جوانی با یکی از دختران عبدالحسین میرزا فرمان‌فرما ازدواج کرد. حاصل این ازدواج یک پسر و دختر بود. در یک حادثه رانندگی فرزند ذکورش را که پس از اتمام تحصیلات عالیه در آمریکا به کشور باز می‌گشت، از دست داد و این ضایعه سنگین، پدر را نیز بیمار و بستری ساخت و سرانجام در سال ۱۳۵۴ (ه. ش) و در ۷۹ سالگی درگذشت. [۲۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۲، ص۷۰۴، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «محسن رئیس»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۳/۱۷. رده‌های این صفحه : تراجم | رجال سیاست | رجال سیاسی عصر پهلوی | مقالات پژوهه | وزرای دولت قوام السلطنه
|